U Vrnjačkoj Banji specifičan je i način atribuiranja objektima naziva „vila”. Naziv koji je od rimskog perioda vezivan za luksuznije objekte, u Banji se vezuje za sve objekte koji služe za izdvanje, makar i jednog ležaja bez obzira na njihovu veličinu.
Razgledajući fotografije i stare razglednice sa objektima, pada u oči obavezna uređenost dvorišta, sa izuzetkom samo onih objekata, pada u oči obavezna uređenost dvorišta, sa izuzetkom samo onih objekata koji su podignuti na samoj regulacionoj liniji i sastavni su deo javne površine. Tako se može pretpostaviti da je za Vrnjčane i one zaljubljene u Banju, ambijent bio taj koji je doprinosio dodavanju odrednice „vila” ispred imena objekata.
Vila „Sotirović”
Hotel „Sotirović“ izgrađen je 1904. godine i bio je prvi pravi hotel u jezgru Banje. Podizanje objekta omogućila su sredstva koja su dobijena od rada jedne od najstarijih vrnjačkih strugara sagrađenih krajem 19. veka na Goču. Vlasnik hotela bio je trgovac Zarija Sotirović.
Hotel je raspolagao sa 36 soba i restoranom sa srpskom i francuskom kuhinjom. Gosti hotela su uglavnom bile poznate ličnosti iz prestonice. Tridesetih godina 20. veka u ovom hotelu bila je prostorija sa ruletom. Posle Drugog svetskog rata, objekat je nacionalizovan i vlasnicima je samo ostavljen manji stan. Ime objekta je promenjeno u hotel „Sloboda“.
Vila „Orlovac”
Najvažnije zdanje vrnjačkog ugostiteljstva, hotel „Zvezda”. Nekada „Orlovac”, pa „Soldatović”, pa „KOOP”. Menjala je, „Zvezda” svoj lik, od prizemnog objekta, do velelepne zgrade po meri Vrnjačke Banje.
Za hotel su znali svi u Srbiji, a i šire, ona je bila simbol i ponos Vrnjačke Banje. Poseduje jednu od najlepših kafanskih sala u zemlji; „nage”, bogate plastike, skupocenih lustera i tepih staza, ona je decenijama priređivala meštanima i gostima divan kafanski ugođaj.
Veliki orkestri, naši i strani (setimo se Čileanaca iz šezdesetih), najveća grla naše narodne i zabavne muzike, pa zabavljači, mađioničari, umetnici svih fela, sakupljuli su staro i mlado oko svojih zvučnika i mikrofona. Najveće vrnjačke zabave: zanatlija, trgovaca, ugostitelja, golubara, i gotovo svih drugih udruženja, nisu se mogle zamisliti na drugom mestu.
Vila „Avala“
Na mestu današnje vile „Avala“ osamdesetih godina 19. veka, mehandžija Kosta Petrović Rakica izgradio je prizemnu zgradu pod nazivom „Stanovi Rakičića“. Zgrada je imala 16 soba za izdavanje, terasu i kuhinju, a u dvorištu je bila i prva vrnjačka pekara.
Početkom 20. veka zgradu i plac otkupljuju trstenički trgovac Boško Janković i vrnjački pekar Gavrilo Belić. Ubrzo Boško Janković postaje jedini vlasnik i zgradi koju je zatekao na placu dograđuje sprat, ne menjajući objektu osnovne stilske oblike, nazvavši ga „Avala“.Tokom Prvog svetskog rata u vili „Avala“ bio je blok za oporavak i rehabilitaciju ranjenika, kao i deo za smeštaj osoblja Crvenog krsta Velike Britanije. U vili su tokom tridesetih godina 20. veka ordinirali dr Vanđel Tasić, dr Borivoje Brašić i dr F. Ginsberger. Vila je danas u vlasništvu nekoliko privatnih lica.
Vila „Evropa“
Hotel Evropa izgrađen je 1906. godine. Vlasnik objekta bio je ugostitelj Bogoljub Vidaković iz Vrnjaca gde je njegova porodica imala veliko imanje, i oni su darodavci placa za osnovnu školu u Vrnjacma o čemu na školi postoji spomen ploča. Hotel je raspolagao sa 4 sobe i restoranom.
Prostorije restorana su služile i kao bioskopska sala, gde su se filmovi prikakazivali tokom cele sozone. U reklamnom tekstu iz 1926. godine piše: „Hotel”, „Evropa” u Vrnjačkoj Banji se nalazi na njalepšem mestu i raspolaže sa vrlo lepim nameštenim sobama, prvoklasnom, režimskom kujnom, kako srpskom tako i stranom, izvrsnim pićem iz sopstvenog vinograda, kao i stranim vinima”. Objekat je kasnije dograđivan i danas je to vrnjački bioskop, koji se do polovine devedestih 20. veka zvao „Kozara”.
Objekat ima prizemlje i visoko prizemlje sa masivnim tremom. Prizemni deo je ukopan u brdo i zidan je kombinaciji kamena i opeke, sa dekorativnom plastikom izgrađenom od opeke, oko prozora. Iznad trema je atika sa imenom vile u ćirilici. Nalazi se na spisku objekata iz 1911. godine kao vila sa 5 soba, a na spisku 1934. godine kao objekat prve kategorije.
Vila ,,Zora”
Vila ,,Zora” podignuta je početkom 20. veka, a vlasnik vile bio je trstenički trgovac Kosta Veljović. Vila je dobila ime po njegovoj ženi Zori. Prema podacima iz 1911. godine, objekat je raspolagao sa 19 soba za smeštaj.
Pred Balkanske ratove, vilu je otkupio Milorad Mišić i dogradio sprat, ne menjajući naziv vili. Dvadesetih godina 20. veka, sin Milorada Mišića, dr Miodrag Mišić, sa svojim kolegama u vili ,,Zora” osniva Banjsku polikliniku. Lekari Banjske poliklinike bili su dr Dušan Radić, dr Miodrag Mišić, dr Miloš Rašković, dr Žak Konfino, rentgenolog, kao i mnogi drugi lekari koji su radili preko sezone.
U vili Zora je danas smeštena Narodna biblioteka ,,Dr Dušan Radić”.
Vila ,,Belimarković“
Najveću značajnost svakako uživa Letnjikovac Jovana Belimarkovića, današnji Muzej i Zamak kulture Vrnjačke banje.
Jovan Belimarković (1827-1906) je bio srpski general i viši državni službenik. Srpskoj istoriji ostaje poznat kao ministar srpskog kralja Milana Obrenovića i namesnik maloletnog kralja Aleksandra Obrenovića, a istoriji Vrnjaca kao inicijator razvoja i napretka.
Prema projektu bečkog arhitekte Vintera i idejnom rešenju Belimarkovićevog sestrića arhitekte Pavla Denića, zamak je sagrađen između 1882. i 1887. godine. Ovaj letnjikovac podignut je iznad granice ondašnjeg banjskog reona, na padini iznad izvora Tople vode.
Raskošno zdanje Belimarkovića izvedeno je u duhu romantičarskog istoricizma, sa renesansnim elementima po uzoru na poljske vile severne Italije. Za gradnju je korišćen beli mermer iz Belimarkovićevog majdana pod planinom Goč.
Do sedamdesetih godina XX veka u njoj su živeli generalov sin i snaha od kojih je objekat otkupljen za kulturu. Projekat savremene namene i adaptacije zgrade izradio je arhitekta prof. Ivan Antić.
Dvorac je proglašen kulturnim dobrom od velike vrednosti.
Danas funkcioniše pod imenom ,,Zamak kulture” i u njemu je smešten Zavičajni muzej Vrnjačke Banje i izložbeni prostor u kom se održavaju brojne izložbe, koncerti, predavanja, dramski kolaži letnje škole i promocije knjiga.
Vila ,,Taraboš“
Vila ,,Taraboš“ je zadužbina kraljevog oficira Ilije Ćirića. Poznatija je kao vila Taraboš, prepoznatljiva omanja stara kuća na izbrešku među hrastovima u Ulici Prvog maja. U jednom prospektu štampanom 1911. godine, u kome su pobrojani svi banjski objekti za smeštaj gostiju, između ostalih nalazi se i ,,stanovi pukovnika Ćirića, sa tri sobe“.
Ilija Ćirić vojskovođa, kasnije miljenik mladog kralja Aleksandra, iz Drugog srpsko-turskog rata izlazi sa odlikovanjem, kao i general Jovan Belimarković. Ova dva bivša oficira dobro su se poznavali i pre nego što su izgradili svoje vrnjačke vile. Momenat njihovog upoznavanja je zbacivanje namesništva maloletnog Aleksandra Obrenovića 1893. godine. Kralj je od namesnika i ministara, preko Ćirića, tražio da podnesu ostavke, između ostalih i od Jovana Belimarkovića.
Susret Belimarkovića i Ćirića u toku prvoaprilskog prevrata nije bio poslednji. U Vrnjačkoj Banji 1905. godine došlo je do imovinskog spora između Belimarkovićeg sestrića, Pavla Denića i Mihaila Magdalinića oko placa kod vile Gorice. Međutim, Ćirić je uprkos pisma kritike Magdalinića na račun Belimarkovića, ostao uzdržan od potencijalne afere i skandala, usled poštovanja prema generalu Belimarkoviću, školskom drugu njegovog oca. Pukovnik Ilija Ćirić je u vreme Prvog svetskog rata živeo u Vrnjačkoj Banji u vili Taraboš. Iz nje je interniran u septembru 1916. godine, zajedno sa generalima Ljubivojem Perišićem i Mihailom Magdalinićem. Ali su u Beogradu pušteni na zauzimanje bivšeg ministra Vukašina Petrovića.
Vila ,,Gorica“
Magdalenićeva Vila je poznatija kao vila Gorica. Nalazi se u sklopu vrnjačkog parka, u blizini hotela Fontana i Slavija. Ova vila upotpunjuje kulturni pejzaž Vrnjačke Banje svojim postojanjem, iako danas nema svrsishodnu funkciju i ne koristi se čak ni za stanovanje.
Priča o vili Gorica vezuje se za njenog vlasnika, Mihaila Magdalenića, koji je svoj život okončao u ovoj vili 9. decembra 1927. godine. Čuveni srpski general je učestvovao je u Prvom, Drugom srpsko-turskom ratu i srpsko-bugarskom ratu kao načelnik inženjerije. Kao penzioner dobio je čin počasnog generala. General Magdalenić bio je redovni i honorarni profesor na Vojnoj akademiji.
Početkom XX veka kupio je plac u Vrnjačkoj Banji na kome je sagradio svoju vilu. U vreme Prvog svetskog rata živi u Banji. Kada je krajem oktobra 1915. u Banji bio osnovan privremeni odbor, sastavljen od uglednih izbeglica i Vrnjčana, njegov član je bio i Magdalenić. U septembru 1916. bio je interniran iz Vrnjačke Banje i odveden u Beograd, ali je ubrzo pušten urgiranjem ministra Vukašina Petrovića. Tada se vraća u Vrnjačku Banju i do kraja života ostaje u svojoj vili.
Vila ,,Snežnik“
Vilu ,,Snežnik“ je dvadesetih godina 20. veka sagradila Milka Vuletić. Naziv svojoj lepoj vili Milka je dala po nagovoru učiteljice Darinke Telebaković, koja je prva svojim sredstvima podigla spomen-česmu na novootkrivenom izvoru ,,Snežnik“. Vila se brzo pročula po kvalitetnoj usluzi, pa je uvek bila puna gostiju koji su do duboko u noć uživali u pesmi i zabavi na terasi ove vile.
I bilo bi to samo jedno od mnoštva odmarališta da u njemu godinama, pa i decenijama, nije odsedala najveća srpska poetesa Desanka Maksimović. S proleća, aprila ili maja, spakovala bi kofere i dolepršala nam pod svojim legendarnim šeširom. Mogla je da bira gde će odsesti, ali joj nije padalo na pamet da promeni svoju sobu u ,,Servo Mihalju“, svoje sobarice, kelnere. Mnogo je prošlo od njenog poslednjeg boravka u Banji, a kao da je juče bilo, kada je izgovorila ,,Nazdravlje vam ova voda“ na otvaranju vodopoja ,,Jezero“.
Vila ,,Jugoslavija“
Vilu ,,Jugoslavija“ je 1935. izgradio Ljubomir Veselinović. U to vreme su se u Banji zatekli poznati glumci Jovan i Mila Gec, a u susednoj zgradi u viki Snežnik boravio je naš komediograf Brana Nušić. Bračni par Gec je pozvan od Ljube Veselinovića da kumuje nazivu zgrade. Ovi su pozvali Nušića, pa je na svečanom osvećenju vile sa oduševljenjem prihvaćena ideja poznatih gostiju i dat je naziv vila ,,Jugoslavija“.
Narednih godina je mnogo poznatih glumaca boravilo u ovoj vili, i u to vreme najpopularnija pevačica Sofka. Za vreme rata Bugari i Nemci su potpuno demolirali unutrašnjost vile, a posle rata je vila osposobljena za prijem gostiju. 1948. godine zgrada je nacionalizovana, predata na rukovanje ugostiteljstvu, a porodica iseljena i premeštena u objekat ,,Mala Jugoslavija“.
Vila ,,Rivijera“
Vila ,,Rivijera“ podignuta je 1927. godine. Vlasnik vile bio je zemljoradnik, vinogradar, kasnije i trgovac Žarko Popčić. Žarko je imao poveće imanje sa kućama iznad Crnog bora, sa desne strane Vrnjačke reke. Obezbeđujući početni kapital za gradnju vile iz miraza supruge Zagorke, on se zadužio kod Državne hipotekarne banke u Nišu, i tako započeo gradnju vile sa pansionskom namenom. Dao joj je ime ,,Rivijera“ po istoimenoj porodičnoj trgovačkoj firmi.
Iza ovog objekta postojao je i manji pomoćni objekat. Posle nacionalizacije ovaj pansionski objekat ustupljen je lokalnom ugostiteljskom preduzeću. U zadnjoj deceniji 20. veka prodat je, rekonstruisan i revitaliizovan za potrebe Opštinskog suda.
Vila ,,Turkulović“
Vila ,,Turkulović“ je podignuta tridesetih godina 20. veka. Po prospektu iz 1936. godine je imala 25 luksuzno nameštenih soba sa prelepim parkom i ružičnjacima. U svim sobama i prostorijama je imala centralno grejanje, sa toplom i hladnom vodom. Bila je kategorisana kao vila prvog reda gde je kao zubni lekar ordinirala Miroslava, supruga vlasnika Dragutina Turkulovića.
Nemci su 1941. godine ovde smestili svoju komandu. U njoj je isplaniran i čuveni desant na Drvar 1944. poznat kao ,,Konjički skok“. I dan danas u holu vile postoji mozaik konja po kome je ova operacija dobila naziv. U ovoj banjskoj vili živele su dve možda najlepše Brnjčanke: Teodora-Dora i Afrodita. Vila je nacionalizovana 1948. godine, vlasnicima nije ostavljen ni jedan stan, već su preseljeni u vilu ,,Gavrić“, a potom su se odselili iz Banje.
Vila ,,Arnovljević“
Vila ,,Arnovljević“ je sagrađena u centralnoj banjskoj zoni, iznad tople mineralne vode, sa leve strane Vrnjačke reke, ispod Crkvenog brda. Započeta je sa gradnjom 1903., a završena 1906. godine. Nju je izgradio stari banjski lekar Svetozar Arnovljević, koji je preko leta tu ordinirao.
U vili je za vreme Prvog svetskog rata bio smešten rukovodilac englesko-srpske bolnice u Vrnjačkoj Banji Džejms Beri sa suprugom Mej Dikinson Beri, i članovima svoje misije: tri lekara, 20 medicinskih sestara i četiri bolničara. Pre Drugog svetskog rata bila je poznata pod imenima ,,Nadežda“, ,,Arnovljević“, zatim ,,Sutjeska“, pa vila ,,San“, a danas se zove vila ,,Emilia“. Treba napomenuti da je u njoj posle Drugog svetskog rata čest gost bio poznati književnik Antonije Isaković.
Vila ,,Eskulap“
Uz samu centralnu banjsku ulicu Josa Vidaković je 1905. godine podigao vilu ,,Eskulap“ kao smeštajno poslovni prostor. Dr Vidaković je živeo i ordinirao u ,,Eskulapu“.
Objekat je 1920. godine prodao apotekaru Svetoliku Trajkoviću. U jednom delu vile ,,Eskulap“ radio je časovničar Dobrivoje Đurić, jedan od retkih Vrnjčana koji je govorio tri jezika. Kod ovog časovničara dolazili su poznati gosti Vrnjačke Banje: Miroslav Krleža, Geca Kon, Ivo Andrić. Objekat je nacionalizovan 1948. godine kada je zgrada pripala trgovinskom preduzeću ,,Crvena zastava“ i pretvorena u prodajni objekat pod nazivom ,,Moda“. U narednim godinama je izvršena rekonstrukcija ovog prostora i dugo godina je radila kao ugostiteljski objekat.
Vile Sv. Trajkovića
Nakon što je otkupio vile od Save Obradovića, nazvao ih je po imenima svoje dece: ,,Miroslav“, ,,Milica“, ,,Vera“ i ,,Sloboda“. Ove vile su bile stecište muzičkog života i stvarale su karakterističnu atmosferu na ovom delu Crkvenog brda. Ćerka Milica i sin Miroslav su nastavili očevu tradiciju, studirali su farmaciju, Vera istoriju umetnosti, a Sloboda hemiju.
Slobodin verenik bio je sekretar SKOJ-a, Ivo Lola Ribar koji je često dolazio u Banju i bio gost porodice Trajković. Lola je mnogo voleo kuću u Vrnjcima koja je odisala čistotom i spokojstvom. Policija je znala za vezu Slobode i Lole, pa su celu porodicu Trajković odveli u logor na Banjici. Osim ćerke Milice, cela porodica je pobijena 9. maja 1942. godine.
Vila Jela“
Vila Jela književnika Dragutina Iljajića sagrađena je početkom XX veka u neposrednoj blizini Vrnjačke crkve. Bogata stilizovana floralna i geometrijska plastika ukrašava fasadu objekta. U načinu primene ovih arabeski oseća se uticaj ruske secesije. Iz osnovne mase objekta izlazi petougaona kula sa kopljem na vrhu.
Vila „Soko”
Vilu „Soko” podigao je doktor Josip Josa Vidaković oko 1905. godine na padini Crkvenog brda. Dr Josa je vilu Soko posle Prvog svetskog rata ostavio Srpskom lekarskom društvu, za „Fond siromašnih porodica poginulih i umrlih lekara u ratovima od 1912. do 1918. godine”.
Objekat ima prizemlje i visoko prizemlje sa masivnim tremom. Prizemni deo je ukopan u brdo i zidan je kombinaciji kamena i opeke, sa dekorativnom plastikom izgrađenom od opeke, oko prozora. Iznad trema je atika sa imenom vile u ćirilici. Nalazi se na spisku objekata iz 1911. godine kao vila sa 5 soba, a na spisku 1934. godine kao objekat prve kategorije.
Vila „Kosovo”
Vilu „Kosovo”, je još 1913. izgradio čuveni profesor Mina Miljković, potomak onih vrnjačkih Miljkovića o kojima je i knjiga napisana. Profesora Mine nema već dugo, a 2005. umrla je doktorka Milica, njegova ćerka koja je živela 98 godina. I otac i kći prešli su, iz Ohrida, daleke 1915. Albaniju, on kao direktor Ohridske gimnazije, ona kao učenica osnovne škole. Miličina majka je umrla 1915. u Nici, a Milica se sa bratom vratila u Jugoslaviju, opet u Ohrid, gde je Mina ponovo postovoljan za direktora gimnazije. Mina je umro sredinom pedestih godina, a Milica je jedno vreme živela u Banji, da bi je lekarski poziv odveo u Vršac. Poslednjih godina, svakog leta dolazila je u Banju sa sestrom Jelicom, rođenom iz drugog Mininog braka. Sada u „Kosovo” dolazi samo Jelica.
Vila „Simić”
Nekada je bila ponos čuvene vrnjačke porodice Vuković, vlasništvo pionira vrnjačkog ugostiteljstva Milana Vukovića. On je, početkom tridesetih godina prošlog veka, rekonstruisao i doradiovilu „Simić”, više izgradio no rekonstruisao, i toj građevini dao ime „Švajcarija”.
Bio je to hotel najviše kategorije, sa lepim sobama, salonima sa klavirima i gramofonima, radio-aparatima, kuhinjom kojoj bi i dan danas pozavideli najčuveniji hoteli, pa onda, sa automobilima kojima su ugledni gosti dovoženi i odvoženi od železničke stanice i ka njoj. Bila je „Švajcarija” stecište ovdšnje srpske elite, naročito zimi, kada bi se sve smirilo i već zaboravljao letnji žamor. Odavde je 1941. odveden najveći srpski izdavač i knjižar između dva svetska rata Geca Kon, da nestane u koncetracionom logoru Trećeg rajha. U „Švajcariji” su svoje skupove održavali „beli Rusi” iz cele Jugosalvije, tu su spavali, obedovali, pevali i tugovali za majkom Srbijom.
Tekstovi preuzeti iz knjige:
Jedna kuća – jedna priča
graditeljsko nasleđe Vrnjačke Banje
Jelena Borović Dimić
